Αποσπάσματα από το κείμενο:

 

Προσδιοριζόμαστε καλύτερα με ηθικούς παρά με πολιτικούς όρους: είμαστε ανοικτόμυαλοι, γενναιόδωροι, ανεκτικοί, έτοιμοι να ζήσουμε χωρίς βεβαιότητες, έτοιμοι για αντιπαραθέσεις στις οποίες δεν νιώθουμε υποχρεωμένοι να επιβληθούμε. Οποιαδήποτε και αν είναι η ιδεολογία μας, οποιαδήποτε και αν είναι η θρησκεία μας, δεν είμαστε δογματικοί· δεν είμαστε φανατικοί.

 

Όπως όλα τα επίθετα, το «φιλελεύθερος» αλλοιώνει και εμπλουτίζει το ουσιαστικό του οποίου προηγείται· άλλες φορές επιδρά αντιβαρικά, άλλες αναζωογονητικά, άλλες μεταμορφωτικά. Δεν καθορίζει το «είναι» μας, αλλά τον τρόπο του «είναι» μας – πώς υλοποιούμε τις ιδεολογικές μας δεσμεύσεις.

 

Η φιλελεύθερη δημοκρατία θέτει όρια στην αρχή της πλειοψηφίας – συνήθως μέσω ενός συντάγματος, το οποίο εγγυάται τα ατομικά δικαιώματα και τις πολιτικές ελευθερίες, καθιερώνει ένα ανεξάρτητο δικαστικό σύστημα έτοιμο να επιβάλει τις συνταγματικές εγγυήσεις και διασφαλίζει έναν ελεύθερο Τύπο έτοιμο να τις υπερασπιστεί. Οι πλειονότητες δεν μπορούν να δράσουν, ή να δράσουν σύννομα, παρά μόνο εντός των συνταγματικών ορίων. Όπως ισχύει για όλα σε μια δημοκρατική πολιτεία, τα όρια διαμφισβητούνται τόσο νομικά όσο και πολιτικά. Ωστόσο, αυτές οι διαμάχες δεν επιλύονται μέσω της πλειοψηφικής αρχής, αλλά μόνο μέσω πολύ πιο σύνθετων και μακρόσυρτων διαδικασιών, παρεμποδίζοντας την ανατροπή οποιουδήποτε υφιστάμενου συνόλου δικαιωμάτων και ελευθεριών.

 

Το μεγαλειώδες επίτευγμα της δημοκρατίας είναι η συμπερίληψη απλών ανθρώπων, όπως εσείς και εγώ, στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Στην πραγματικότητα, το επίθετο «φιλελεύθερος» εγγυάται ότι άπαντες όντως συμπεριλαμβάνονται – καθώς υπήρξαν εν πολλοίς αποκλεισμένοι στις υπάρξασες δημοκρατίες από την Αθήνα έως τις Ηνωμένες Πολιτείες. Τα πολιτικά δικαιώματα και οι πολιτικές ελευθερίες αποδίδονται αυτοδικαίως σε κάθε μέλος της πολιτικής κοινότητας – Εβραίους, μαύρους, γυναίκες, οφειλέτες, εγκληματίες, πένητες. Όλοι μας λαμβάνουμε μέρος στις δημόσιες αντιπαραθέσεις, οργανώνουμε κοινωνικά κινήματα και πολιτικά κόμματα και συμμετέχουμε σε εκλογικές εκστρατείες. Αλλά ακόμα και όταν αναδεικνυόμαστε νικητές, υπάρχουν όρια αναφορικά με την έκταση των αποφάσεών μας. Έτσι, οι λαϊκιστές δημαγωγοί δεν νομιμοποιούνται να ισχυρίζονται ότι, εφόσον επικρατήσουν στις εκλογές, αντιπροσωπεύουν ή ενσαρκώνουν τη «λαϊκή βούληση», με συνέπεια να μπορούν να κάνουν ό,τι θέλουν. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν πολλά που δεν μπορούν να κάνουν.

 

Έτσι, ο φιλελεύθερος σοσιαλισμός του Ροσέλι ενσωματώνει τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Για αυτόν, όσο και για τους δημοκράτες από τους οποίους εμπνέεται, το επίθετο «φιλελεύθερος» δεν επιτελεί μόνο μια αντιβαρική αλλά και μια εκπλουραλιστική λειτουργία: εγγυάται την ύπαρξη «διάφορων κομμάτων» (που σημαίνει περισσότερα του ενός), προσφέροντας σε όλα τους ευκαιρίες επικράτησης. Ο φιλελεύθερος σοσιαλισμός, γράφει η Νάντια Ουρμπινάτι, στην εισαγωγή της στην αμερικανική έκδοση του εν λόγω έργου του Ροσέλι, απαιτεί «αφοσίωση σε ένα πλαίσιο που προϋποθέτει μια ανταγωνιστική και πλουραλιστική κοινωνία …».

 

Ο Μαρξ, πολύ καιρό πριν, υποστήριξε ότι η οριστική επικράτηση του προλεταριάτου στην ταξική πάλη θα επέφερε τον τερματισμό όλων των μορφών κοινωνικού ανταγωνισμού. Θα συγκροτούνταν μία και μοναδική τάξη ίσων πολιτών: μία τάξη, ένα σύνολο συμφερόντων· τίποτα σπουδαίο δεν θα απέμενε προς συζήτηση. Ο πλουραλισμός θα μπορούσε ακόμη να υφίσταται, αλλά θα ήταν ένας πλουραλισμός αρχιτεκτονικών υφών, λογοτεχνικών θεωριών, αθλητικών συλλόγων – σε καμία πάντως περίπτωση «διάφορων κομμάτων» ανταγωνιζόμενων για την εξουσία. Ο τερματισμός του ανταγωνισμού δεν είναι κάτι στο οποίο θα προσέβλεπα με ανυπομονησία· θα ήταν μια ανελεύθερη εξέλιξη. Ο θρίαμβος ενός «φιλελεύθερου» κομουνισμού, αν θα μπορούσε να υπάρξει κάτι τέτοιο, θα έμοιαζε πολύ διαφορετικός.

 

Σύμφωνα με ένα παλιό δόγμα των σοσιαλιστών μαχητών, η ανατροπή του καπιταλισμού θα απαιτήσει μια δικτατορική περίοδο ή, τουλάχιστον, μια προσωρινή αναστολή των πολιτικών ελευθεριών – μια δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου ή, πιθανότατα, μια αντιδημοκρατική δικτατορία της πρωτοπορίας του προλεταριάτου. Η λειτουργία όσων δικαστηρίων υπερασπιστούν τις πολιτικές ελευθερίες αναμφίβολα θα διακοπεί – ή οι δικαστές τους θα αντικατασταθούν από εγκάθετους της πρωτοπορίας που θα κάνουν ό,τι τους λένε. Οι φιλελεύθεροι σοσιαλιστές δεν αρνούνται αναγκαστικά ότι η οριστική ανατροπή του καπιταλισμού θα απαιτήσει μάλλον μέτρα τέτοιας έντασης. Αν κάποιος πιστεύει στην οριστικότητα, τότε δεν μπορεί να επιτρέψει «τη διαδοχή των διάφορων κομμάτων στην εξουσία». Ωστόσο, τα αυταρχικά μέτρα που θα απαιτηθούν για την αποτροπή αυτής της διαδοχής δεν θα οδηγήσουν στον σοσιαλισμό που εμείς, οι φιλελεύθεροι σοσιαλιστές, επιθυμούμε.

 

Το επίθετο «φιλελεύθερος» σημαίνει ότι ο σοσιαλισμός μπορεί να πραγματωθεί μόνο με τη συναίνεση του λαού· θα πρέπει να διεκδικηθεί με δημοκρατικά μέσα. Ο αγώνας έχει ήδη υπάρξει μακρύς, και έχουν υπάρξει και θα συνεχίσουν να υπάρχουν συμβιβασμοί καθοδόν – με αντίπαλους τα δικαιώματα των οποίων χρήζουν σεβασμού. Δύο βήματα μπροστά και ένα πίσω είναι μακράν καλύτερα από ό,τι τρία βήματα μπροστά πάνω από τα πτώματα των αντίπαλών μας.

 

Επιπλέον, το επίθετο «φιλελεύθερος» υποδηλώνει ότι μεταξύ των σοσιαλιστών θα υπάρχουν περιθώρια διαφωνιών σε σχέση με τη στρατηγική και τις τακτικές του αγώνα, όπως και με τους βραχυπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους του. Επομένως, θα υπάρχουν πολλοί σοσιαλισμοί, και θα πρέπει να αναμένουμε τη λειτουργία κομμάτων, συνδικάτων και ιδεολογικών ομαδώσεων διάφορων ειδών που να ανταγωνίζονται για μέλη και επιρροή εντός ενός φιλελευθερο-δημοκρατικού πλαισίου. Όπως ισχυρίζεται ο Ροσέλι, ο ανταγωνισμός θα είναι συνεχής, εφόσον, σε τελική ανάλυση, το επίθετο «φιλελεύθερος» σημαίνει ότι «ο σοσιαλισμός δεν είναι ένα στατικό και θεωρητικό ιδανικό, το οποίο κάποτε θα μπορέσει να πραγματωθεί πλήρως». Ο κόσμος αλλάζει· νέες ανισότητες αναδύονται στη θέση των παλιών· οι αναμεταξύ μας διαφωνίες δεν σταματούν ποτέ· η σοσιαλιστική πολιτική συνεπάγεται συνεχή ενασχόληση. Όπως πρότεινε ο Έντουαρντ Μπέρνσταϊν πολύ καιρό πριν, το κίνημα είναι σημαντικότερο του σκοπού. Ή, όπως γράφει ο Ροσέλι, «ο σκοπός ζει στις σημερινές μας δραστηριότητες». Το επίθετο «φιλελεύθερος» εχθρεύεται τα «υπαρκτά τέλη» της ιστορίας.

 

Οι σοσιαλιστές προσδιορίζονται, σύμφωνα με τον Ροσέλι, από την ενεργό τους προσήλωση στην υπόθεση των φτωχών και των καταπιεσμένων. Ωστόσο, η ίδια αυτή δέσμευση δεν μπορεί να οριστεί από ένα περιεκτικό δόγμα. Δεν αποτυπώνεται σε μία και μοναδική, ορθή ιδεολογική θέση που μια ελίτ μυημένων, μια πολιτική πρωτοπορία, μπορεί να επιβάλλει στους υπόλοιπους από εμάς. «Δεινά θα προκληθούν», λέει ο Ροσέλι, «αν αποπειραθούμε να προσδέσουμε ένα κίνημα μακραίωνης εξέλιξης, ένα κίνημα ακαταμάχητα πολυφωνικό, σε ένα δεδομένο φιλοσοφικό πιστεύω». Αναμφισβήτητα, αμέτρητα δεινά επήλθαν μέσα στον χρόνο από την προσπάθειά μας να ενεργήσουμε με αυτόν τον τρόπο. Οι φιλελεύθεροι σοσιαλιστές θα παραμείνουν σκεπτικιστές ακόμα και απέναντι στα δόγματα στα οποία έχουν στρατευθεί· μια δόση ειρωνείας ενυπάρχει σε όλες τις φιλελεύθερες δεσμεύσεις.

 

Όπως οι φιλελεύθεροι δημοκράτες θέτουν όρια στην εξουσία των θριαμβευουσών πλειοψηφιών, και οι φιλελεύθεροι σοσιαλιστές θέτουν όρια στην αυθεντία των θεωρητικόπληκτων πρωτοποριών, έτσι ακριβώς και οι φιλελεύθεροι εθνικιστές θέτουν όρια στον συλλογικό ναρκισσισμό των εθνών.

 

Ωστόσο, η πλειονότητα αυτών των ατόμων αποδίδουν μεγάλη σημασία στην εντόπιά τους ένταξη, αναγνωρίζοντας τους εαυτούς τους ως Γάλλους, Γιαπωνέζους, Άραβες, Νορβηγούς – και όχι ως πολίτες του κόσμου. Η άρνηση κάποιου να αναγνωρίσει αυτούς τους αυτοπροσδιορισμούς, και να εκτιμήσει τον πλουραλισμό που πηγάζει από αυτούς, δεν μου φαίνεται φιλελεύθερη.

 

Υπάρχει μια άλλη αξίωση του φιλελεύθερου εθνικισμού που είναι ευκολότερο να εγερθεί: τα ιμπεριαλιστικά έθνη-κράτη που έχουν επεκταθεί σε βάρος άλλων εθνών πρέπει να αποσυρθούν από αυτά και να συρρικνώσουν το μέγεθός τους. Αμφιβάλλω αν μπορεί να υπάρξει κάτι σαν «φιλελεύθερος ιμπεριαλισμός», αλλά, αν υπήρχε, θα ήταν ένας ιμπεριαλισμός γνήσια δεσμευμένος στη μελλοντική του συρρίκνωση – αφήνοντας χώρο για τα υποτελή έθνη.

 

Τα φιλελεύθερα έθνη δεν συγκροτούνται και δεν ορίζονται στη βάση «του αίματος και του χώματος», της θείας εκλογής ή μιας ιστορίας με αφετηρία τις απαρχές του χρόνου και με αδιάλειπτη συνέχεια. Το αίμα συνεχώς αναμιγνύεται· η γεωγραφία αλλάζει με το πέρασμα του χρόνου· ο Θεός δεν παρεμβαίνει· οι ιστορίες αλληλοδιαπλέκονται. Το εθνικό αφήγημα εν μέρει αληθεύει, εν μέρει επινοείται, ενώ αναθεωρητές ιστορικοί αμφισβητούν από καιρό σε καιρό την τρέχουσά του εκδοχή.

 

Ο πολιτειακός ρεπουμπλικανισμός είναι πιθανότατα η πλέον γνωστή εκδοχή του κοινοτισμού. Ο Ζαν-Ζακ Ρουσό είναι ένας από τους προφήτες του, χωρίς βεβαίως να μπορεί να χαρακτηριστεί φιλελεύθερος. Ο Ρουσό περιγράφει τον ιδανικό πολίτη – έναν άνδρα (οι γυναίκες δεν συμπεριλαμβάνονταν ακόμη) που τρέχει από συνέλευση σε συνέλευση και που αντλεί μεγαλύτερη ικανοποίηση από τον πολιτικό παρά από τον ιδιωτικό του βίο. Η πολιτειότητα συνεπάγεται μια δέσμευση που αποκλείει όλες τις υπόλοιπες· οι δευτερεύουσες ενώσεις συνιστούν απειλή για την ακεραιότητα της πολιτείας.

 

Συνήθιζα να διδάσκω ρουσοϊκή πολιτική και πάντα ένιωθα ότι η πολιτεία του ήταν μια υπερθερμασμένη κοινότητα. Ένας φιλελεύθερος κοινοτισμός θα χαμήλωνε τη θερμοκρασία. Θα επέτρεπε στους πολίτες να αποφύγουν (κάποιες) συνελεύσεις για χάρη της προσωπικής τους ευτυχίας – να παρακολουθήσουν έναν αγώνα μπέιζμπολ, να πάνε στον κινηματογράφο, να παίξουν με τα παιδιά τους, να φροντίσουν τον κήπο, να κάνουν έρωτα ή απλώς να αράξουν με φίλους και να κουβεντιάσουν. Θα συνδύαζε τον ζήλο της συμμετοχικής δημοκρατίας με τη μετριοπάθεια της αντιπροσωπευτικής, έτσι ώστε άνδρες και γυναίκες που δεν αρέσκονται στην πολιτική να εξακολουθούν να έχουν λόγο στις πολιτικές αποφάσεις. Το εκπαιδευτικό του σύστημα θα στόχευε στη διαμόρφωση πατριωτών από επιλογή και όχι από υποχρέωση. Οι μαθητές θα διαβάζουν μυθιστορήματα μεταφρασμένα από άλλες γλώσσες και θα μελετούν την ιστορία και τη γεωγραφία άλλων χωρών.

 

Εναλλακτικά, οι φιλελεύθεροι κοινοτιστές θα μπορούσαν να παρακάμψουν τελείως τον πολιτειακό ρεπουμπλικανισμό, υποστηρίζοντας ότι το κράτος θα πρέπει να είναι μια φιλελεύθερη δημοκρατία ή μια φιλελεύθερη σοσιαλδημοκρατία, η οποία να παρέχει το πλαίσιο για μια ποικιλότητα κοινοτήτων, κάποιων θερμασμένων και κάποιων όχι. Αυτή είναι η προτιμώμενή μου εκδοχή για τον κοινοτισμό. Αφήστε να ανθήσουν πολλές κοινότητες! Φυσικά, κάποιοι θα επιλέξουν μόνο μία, θα αφεθούν στην ένταση του κοινού της βίου και θα διαχωριστούν ριζικά από τους συμπολίτες τους, στρεφόμενοι ίσως ακόμα και εναντίον τους. Η ταυτοτική πολιτική προκύπτει συνήθως από μια στενή επικέντρωση στο συμφέρον της ομάδας, στηριζόμενη ωστόσο και υποθαλπόμενη από έναν ανελεύθερο κοινοτισμό.

 

Οι φιλελεύθεροι πιστοί δεν θα αναγνωρίζουν την ισοδύναμη εγκυρότητα άλλων δοξασιών, αλλά την αντίστοιχη ειλικρίνεια όσων τις ενστερνίζονται. Οι άλλοι, θα μπορούσε να σκεφτεί ένας φιλελεύθερος, πιστεύουν σε ό,τι πιστεύουν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που και εγώ πιστεύω σε ό,τι πιστεύω – και έτσι δύναμαι να αναγνωρίζω την αξία των δοξασιών τους για αυτούς (εφόσον συνειδητοποιώ την αξία των δοξασιών μου για εμένα). Για αυτό, θα πρέπει να γίνονται ανεκτές οι δράσεις, και καμιά φορά οι αρνήσεις ανάληψης δράσης, που αυτές οι δοξασίες συνεπάγονται. Η αποδοχή των ριζοσπαστών άπιστων είναι μάλλον πιο δύσκολη, αν και παραμένει προαπαιτούμενο του επίθετου «φιλελεύθερος».

 

Μια ανελεύθερη θρησκεία περιγράφεται εύκολα· απαντάται τουλάχιστον τόσο συχνά όσο και ο ιδεολογικός φανατισμός. Οποιαδήποτε θρησκεία υποτάσσει τις γυναίκες –κάτι που ουσιαστικά σημαίνει οποιαδήποτε θρησκεία στις ορθόδοξες ή θεμελιοκρατικές της εκδοχές– είναι προφανώς ανελεύθερη. Παρομοίως, όσοι πιστεύουν ότι η θρησκεία ή η αθρησκία των άλλων τους υποχρεώνει σε αιώνια υποταγή (ή καταδίκη) και ότι αυτοί, ως αληθινοί πιστοί, είναι ηθικά επιφορτισμένοι να τους σώσουν από αυτήν τη μοίρα – είναι ανελεύθεροι, και μάλιστα έμπρακτα. Ωστόσο, ο χαρακτηρισμός ισχύει κάλλιστα και για όσους νομίζουν ότι η σωτηρία δεν είναι αναγκαία ή εφικτή. Όσοι Εβραίοι πιστεύουν ότι η πλειονότητα των μη Εβραίων δεν θα αξιωθούν να δουν τον επερχόμενο κόσμο είναι ανελεύθεροι Εβραίοι, όπως ακριβώς οι Ευαγγελιστές Προτεστάντες που πιστεύουν ότι οι Εβραίοι είναι καταδικασμένοι στην πυρά της κόλασης είναι ανελεύθεροι χριστιανοί. Μακράν πιο επικίνδυνοι ωστόσο, είναι οι ζηλωτές που επιδιώκουν να «επιβάλλουν το τέλος» και να εγκαθιδρύσουν το μεσσιανικό βασίλειο – είτε το Ισλαμικό Χαλιφάτο είτε την Αγία Κοινοπολιτεία του Ιησού Χριστού είτε οποιαδήποτε άλλη θρησκευτική εκδοχή τερματισμού της κοσμικής ιστορίας. Η πλειονότητα των φιλελεύθερων πιστών βλέπει πιθανότατα με σκεπτικισμό ή ειρωνεία τους έσχατους χρόνους.

 

Από την προηγηθείσα ανάλυση της φιλελεύθερης και της ανελεύθερης θρησκείας απορρέει το συμπέρασμα ότι η κρατική εξουσία δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την κατήχηση των μελλοντικών πολιτών στην ορθόδοξη εκδοχή του Ιουδαϊσμού ή του Καθολικισμού (ή οποιασδήποτε άλλης θρησκείας) ή τη δίωξη αιρετικών ή άπιστων. Ένα φιλελεύθερο έθνος-κράτος θα μπορούσε να δίνει ιδιαίτερο βάρος στην πλειονοτική θρησκεία στο εκπαιδευτικό του σύστημα, εφόσον αυτή η θρησκεία έχει ίσως διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην εθνική του ιστορία. Ωστόσο, δεν θα μετέτρεπε αυτήν τη θρησκεία σε αντικείμενο σχολικού κατηχητισμού – όπως ακριβώς ένας φιλελεύθερος σοσιαλισμός στην εξουσία δεν θα μετέτρεπε τη σοσιαλιστική ιδεολογία σε αντικείμενο σχολικού κατηχητισμού (πράγμα που συνέβη με τους ανελεύθερους σοσιαλιστές στη Σοβιετική Ένωση). Θα δίδασκε επίσης την ιστορία τοπικών μειονοτικών θρησκειών, όπως και την ιστορία άλλων χωρών και των θρησκειών τους: των αρχαίων Ελλήνων, των αρχαίων Ισραηλιτών, των απαρχών του Ισλάμ, του κινεζικού Κομφουκιανισμού, και πολλών άλλων. Δεν θα υποστήριζε και δεν θα προωθούσε καμία συγκεκριμένη εκδοχή οποιασδήποτε θρησκείας (ή οποιασδήποτε ιδεολογίας). Υφίσταται πληθώρα τρόπων θρησκεύεσθαι – με όλους τους αναγνωρισμένους, με όλους τους προστατευμένους, με κανέναν τους όμως προτεραιοποιημένο, από το επίθετο «φιλελεύθερος».

 

Αξίζει να τεθεί το ερώτημα αν υφίστανται ομάδες, κόμματα, ιδεολογίες ή ταυτότητες που δεν μπορούν να αλλοιωθούν από το επίθετο «φιλελεύθερος». Θα μπορούσε, για παράδειγμα, να υπάρξει φιλελεύθερος υπερορθόδοξος Εβραίος άνδρας ή φιλελεύθερος θεμελιοκράτης χριστιανός άνδρας; Τα επίθετα δεν δένουν αρμονικά μεταξύ τους. Ίσως, κάποια επιδέξια και ευέλικτα άτομα να μπορούσαν να τα συνταιριάξουν (θα έπρεπε να είναι όμως έτοιμα να φανταστούν τις γυναίκες ως ισότιμές τους). Υποψιάζομαι ωστόσο ότι οι ομόθρησκοί τους θα τους αντιμετώπιζαν ως αποστάτες. Δογματικοί θρησκευόμενοι, ανεξαρτήτως θρησκεύματος, δεν μπορούν να είναι φιλελεύθεροι. Όπως μόλις έγραψα, μπορούν να υπάρξουν φιλελεύθεροι ρεπουμπλικανοί, ακόμα και αν στις μέρες μας είναι ελάχιστοι· μπορούν επίσης να υπάρξουν φιλελεύθεροι συντηρητικοί. Έχω ήδη εγείρει αμφιβολίες για το αν μπορούν να υπάρξουν φιλελεύθεροι κομουνιστές· ο σταλινικός κομουνισμός σίγουρα δεν μπορεί να ανεχθεί το εν λόγω επίθετο, αν και είμαι σίγουρος ότι έχουν υπάρξει φιλελεύθεροι κομουνιστές, σίγουρα τον δέκατο ένατο αιώνα, και ίσως υπάρχουν και σήμερα, οι οποίοι πιστεύουν σε μια πολυμορφία κομούνων διάφορων ειδών. Οι φασίστες και οι ναζί δεν μπορούν προφανώς να είναι φιλελεύθεροι. Ο ολοκληρωτισμός είναι ο ιδεότυπος της ανελεύθερης πολιτικής.

 

Έχουμε ανάγκη από φιλελεύθερους δημοκράτες να εναντιωθούν στον νέο λαϊκισμό· φιλελεύθερους σοσιαλιστές να εναντιωθούν στις συχνές αυταρχικές εκτροπές αριστερών καθεστώτων· φιλελεύθερους εθνικιστές να εναντιωθούν στους σύγχρονους ξενοφοβικούς, αντι-μουσουλμανικούς και αντι-σημιτικούς εθνικισμούς· φιλελεύθερους κοινοτιστές να εναντιωθούν στον αποκλεισμικό οίστρο και τον άγριο ομαδισμό ορισμένων «ταυτοτιστών»· και φιλελεύθερους Εβραίους, Χριστιανούς, Μουσουλμάνους, Ινδουιστές και Βουδιστές να εναντιωθούν στην απροσδόκητη επιστροφή του θρησκευτικού ζηλωτισμού. Αυτές είναι μερικές από τις κρισιμότερες πολιτικές μάχες των καιρών μας, με το επίθετο «φιλελεύθερος» να συνιστά το πλέον σημαντικό όπλο μας.