Αποσπάσματα από το κείμενο:

Ο Λέσεκ Κολακόφσκι έχει εντοπίσει μια πηγή του μαρξισμού στην ελληνική, και ειδικότερα τη νεοπλατωνική αγωνία για την τυχαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, η οποία πέρασε στον Μαρξ μέσω Χέγκελ. Σε αυτήν τη θεώρηση, ο μαρξισμός συνιστά μια εκκοσμικευμένη εκδοχή της μυστικιστικής σωτηριολογίας του ελληνικού πλατωνισμού όπου η επάνοδος στην αυθεντική ανθρώπινη ουσία αντικαθιστά την επαναπορρόφηση στο Απόλυτο ως τρόπος λύτρωσης και απελευθέρωσης από την τυχαιότητα. Η ανάλυση του Κολακόφσκι αγνοεί ή υποτιμά τη συμβολή των χριστιανικών παραδόσεων στη διανοητική και ηθική διαμόρφωση του μαρξισμού. Ήταν άλλωστε ο χριστιανισμός εκείνος που με τη σύλληψή του για την ανθρώπινη ιστορία ως ηθικό δράμα επέτρεψε στην πλατωνιστική σωτηριολογία να μετουσιωθεί σε ιστορική θεοδικία. Αυτή είναι η διορατική ιδέα που συνέλαβε ο Έρικ Φέγκελιν στην ερμηνεία του για τις μοντέρνες πολιτικές θρησκείες ως γνωστικιστικές εμμενειοποιήσεις της χριστιανικής εσχατολογίας.

Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί εδώ, ότι σε αντίθεση με τη συμβατική ακαδημαϊκή σοφία, η δυτική χριστιανοσύνη εμπλέκεται ζωτικότερα στη συγκρότηση του μαρξισμού από ό,τι η ανατολική. Και αυτό γιατί η δυτική χριστιανοσύνη ενσωμάτωσε τα στοιχεία του αριστοτελικού ορθολογισμού όπως αυτά μεταδόθηκαν μέσω του Ακινάτη στον μεσαιωνικό κόσμο, επιπρόσθετα των ανθρωπιστικών αξιών της Αναγέννησης και του εκκοσμικευτικού αντίκτυπου της Μεταρρύθμισης, εξελίξεων μηδενικού σχεδόν αποτυπώματος στη ρωσική Ορθοδοξία.

Ο μαρξισμός, ωστόσο, και η ενσάρκωσή του στον σοβιετικό κομουνισμό, ασκεί τεράστια γοητεία στη δυτική διανόηση, ακριβώς επειδή εκφράζει βασικές αρχές του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Είναι σε αυτό το σημείο που χρειάζεται να τονιστεί η ιακωβινική γενεαλογία του λενινισμού και ο χαρακτήρας της Γαλλικής Επανάστασης ως του πρώτου προάγγελου των πειραμάτων του εικοστού αιώνα στην κοινωνική μηχανική μαζικής εξολόθρευσης ολόκληρων κοινωνικών ομάδων. Η πρόσφατη αναθεωρητική ιστοριογραφία για τη Γαλλική Επανάσταση έχει αναδείξει τον τρομοκρατικό της χαρακτήρα, και ιδίως το γεγονός ότι, ενώ λιγότεροι από δέκα τρόφιμοι κρατούνταν στη Βαστίλη όταν καταλήφθηκε, εωσότου ο Τρόμος ολοκληρώσει το έργο του μισό σχεδόν εκατομμύριο Γάλλοι βρέθηκαν έγκλειστοι για πολιτικούς λόγους, με αρκετούς από αυτούς να πεθαίνουν στις φυλακές. Γνωρίζουμε ότι ο ίδιος ο Λένιν είχε επηρεαστεί σε σημαντικό βαθμό από το ιακωβινικό προηγούμενο ως ένα πρώιμο πείραμα σε ό,τι ο Τζ. Λ. Τάλμον έχει προσφυώς αποκαλέσει «ολοκληρωτική δημοκρατία». Φαίνεται λοιπόν ιδιαιτέρως εύλογο να αναγνωριστεί ένα σαφής ιστορικός δεσμός μεταξύ των δύο επαναστάσεων αναφορικά με τις στοχεύσεις τους, τις στρατηγικές τους και τις τυπολογίες των θεσμών που παρήγαγαν.

Είναι στο κοινό τους ρίζωμα στην κοσμική πίστη του Διαφωτισμού όπου η συγγένεια των δύο επαναστάσεων καταδεικνύεται με τον πλέον ευκρινή τρόπο. Οι ιδέες μιας αυτόβουλα σχεδιασμένης κοινωνίας και ενός οικουμενικού πολιτισμού στηριγμένου στην επιστημονική γνώση αποτελούν ουσιώδη χαρακτηριστικά εκείνης της θρησκείας της ανθρωπότητας που εκδηλώνεται τόσο στον μαρξισμό όσο και τον φιλελευθερισμό. Εκφράζουν, με έναν ιδιότυπα μοντερνιστικό τρόπο, αξίες και αντιλήψεις –ορθολογιστικές και αισιοδοξιστικές– αντλούμενες τόσο από την ελληνορωμαϊκή κλασική παράδοση όσο και τις ιουδαιοχριστιανικές παραδόσεις που συνυφάνθηκαν με τον δυτικό πολιτισμό.

Η ακραία υπερβολή του Λάουε, όπως και ο ισχυρισμός ότι οι δυτικές κοινωνίες ενέχουν ολοκληρωτικά στοιχεία, εμπεριέχουν εντούτοις μια δόση αλήθειας – τον ορθό ισχυρισμό ότι η ολοκληρωτική ιδεολογία έχει τις ρίζες της στη δυτική παράδοση, και ότι τα ολοκληρωτικά καθεστώτα αποτελούν επεισόδια στην παγκόσμια διαδικασία της δυτικοποίησης, υπονομευμένα και διαστρεβλωμένα όχι από τις παραδοσιακές κοινωνίες που αυτά καταστρέφουν αλλά από συστατικά στοιχεία ευρισκόμενα εντός της ίδιας της δυτικής παράδοσης.

Έχουν περάσει πάνω από σαράντα χρόνια από τότε που πρωτοδιάβασα το έργο του Νόρμαν Κον Αγώνες για την έλευση της χιλιετούς βασιλείας του Θεού. Έχοντας εκδοθεί το 1957, το βιβλίο ασχολείται με τα χιλιαστικά θρησκευτικά κινήματα της ύστερης μεσαιωνικής και της πρώιμης νεότερης Ευρώπης, αν και όπως ξεκαθαρίζει ο Κον, η χιλιαστική νοοτροπία δεν τελείωσε με την υποχώρηση της θρησκείας – τα κοσμικά ολοκληρωτικά κινήματα του εικοστού αιώνα επέδειξαν παρόμοια πρότυπα σκέψης.

Τόσο οι κομουνιστές όσο και οι ναζί προσέβλεπαν σε έναν ιστορικό κατακλυσμό, μια ιστορική ρήξη κατά την οποία η ανθρώπινη ζωή θα μεταμορφωνόταν άρδην. Και οι δυο τους υπήρξαν ανελέητα εχθρικοί στη συμβατική θρησκεία. Και όμως, όπως δείχνει ο Κον, αναπαρήγαγαν μια αποκαλυπτική αντίληψη για τη συλλογική σωτηρία που δομικά προσομοίαζε με εκείνη ισχυρών ρευμάτων της μεσαιωνικής χριστιανοσύνης. Δεν ήταν πλέον ο Θεός εκείνος που θα έφερνε τη σωτηρία στον κόσμο. Η «ανθρωπότητα» –ή ένα προνομιακό της τμήμα, θεωρούμενο ιδιαιτέρως προοδευτικό ή φυλετικά ανώτερο– θα εγκαινίαζε τον θαυματουργικό μετασχηματισμό. Ενώ το περιεχόμενο της πίστης τροποποιήθηκε με την εκκοσμίκευση, η δομή της σκέψης παρέμεινε ανάλλακτη. Η ιστορία συνέχιζε να γίνεται αντιληπτή με αποκαλυπτικούς όρους ως ένας αγώνας μεταξύ καλού και κακού, ο οποίος θα τερματιζόταν –αν και μόνο ύστερα από τις πλέον βίαιες συγκρούσεις– με τη νίκη του καλού.

Η ανάγνωση του αριστουργήματος του Κον με άφησε με μια αίσθηση καχυποψίας απέναντι στα κοσμομετασχηματιστικά πολιτικά εγχειρήματα που έκτοτε με συντροφεύει. Την ίδια στιγμή, πείστηκα ότι οποιαδήποτε ερμηνεία της νεοτερικότητας αγνοεί την ανθεκτική ισχύ της θρησκείας δεν μπορεί να ληφθεί σοβαρά υπόψη.

Η θρησκεία όχι μόνο δεν έχει εξαφανιστεί, όπως ανέμεναν οι κοσμικοί στοχαστές, αλλά καταπιεσμένα θρησκευτικά πάθη διαποτίζουν την κοσμική πολιτική, συχνά με αρνητικές επιπτώσεις.

Αν δεν αφομοιωθούν πλήρως οι διεισδυτικές παρατηρήσεις του Κον αναφορικά με τις θρησκευτικές καταβολές των ολοκληρωτικών κινημάτων, είναι αδύνατο να κατανοήσουμε την πολιτική στον εικοστό αιώνα.