Αποσπάσματα από το κείμενο:

Ωστόσο, στοχαζόμενοι οποιαδήποτε προοδευτική κίνηση, όχι αφεαυτής απεριόριστη, ο νους δεν αρκείται στην απλή ανακάλυψη των νόμων αυτής της κίνησης· δεν μπορεί παρά να προχωρήσει στο επόμενο ερώτημα, προς ποιον στόχο; Προς ποιον έσχατο προορισμό κατευθύνεται η κοινωνία μέσω της βιομηχανικής προόδου; Όταν η πρόοδος ολοκληρωθεί, σε ποια κατάσταση φανταζόμαστε ότι θα βρεθεί η ανθρωπότητα;

Επομένως, δεν μπορώ να συμμεριστώ τη φυσική απέχθεια που τρέφουν οι πολιτικοί οικονομολόγοι της παλιάς σχολής για τη στάσιμη κατάσταση κεφαλαίου και πλούτου. Τείνω να πιστέψω ότι, σε γενικές γραμμές, θα συνιστούσε μια σημαντικότατη βελτίωση αναφορικά με τη σημερινή μας κατάσταση. Ομολογώ ότι δεν γοητεύομαι από το προβαλλόμενο πρότυπο ζωής όσων πιστεύουν ότι η φυσιολογική συνθήκη του ανθρώπινου είδους είναι αυτή του αγώνα για επιβίωση· ότι τα ποδοπατήματα, οι σπρωξιές, οι αγκωνιές και οι προσβολές, που χαρακτηρίζουν τον σύγχρονο τρόπο ζωής, συνιστούν την πλέον επιθυμητή μοίρα του ανθρώπινου είδους ή οτιδήποτε άλλο εκτός από τα τρομερά συμπτώματα ενός εκ των σταδίων της βιομηχανικής προόδου. Αποτελεί μάλλον ένα απαραίτητο εξελικτικό στάδιο. Όσα ευρωπαϊκά έθνη, έχουν μέχρις στιγμής υπάρξει αρκετά τυχερά ώστε να μείνουν αλώβητα από αυτό, ίσως χρειαστεί ωστόσο να το υποστούν.

Πράγματι, εάν θέλουμε να είμαστε δίκαιοι, για όσο διάστημα ο πλούτος ισοδυναμεί με εξουσία και όλοι ονειρεύονται τη διαρκή συσσώρευσή του, η πρόσβαση σε αυτόν θα πρέπει να παραμείνει ανοικτή για όλους χωρίς κανενός είδους φραγμό. Η καλύτερη συνθήκη για τον άνθρωπο είναι εκείνη στην οποία, ενώ κανείς δεν είναι φτωχός, κανείς δεν επιθυμεί να αποκτήσει περισσότερα, ούτε και φοβάται καθόλου ότι θα σπρωχθεί προς τα πίσω από όσους ωθούνται προς τα εμπρός.

Αναμφίβολα, είναι προτιμότερο η ζωτικότητα του ανθρώπινου είδους να παραμείνει σε εγρήγορση εξαιτίας του οικονομικού ανταγωνισμού, όπως συνέβαινε παλιότερα εξαιτίας των πολεμικών συγκρούσεων –εωσότου τα πιο λαμπρά πνεύματα κατορθώσουν να στρέψουν τα υπόλοιπα σε ευγενέστερες ασχολίες–, παρά να πέσει σε αχρησία και να ατροφήσει. Τα ακαλλιέργητα πνεύματα έχουν ανάγκη από ταπεινά κίνητρα, ας τα έχουν λοιπόν.

Δεν καταλαβαίνω γιατί πρέπει να ενθουσιαζόμαστε όταν πάμπλουτα άτομα συνεχίζουν να αυξάνουν τα πλούτη τους, κάτι που δεν τους χρησιμεύει πλέον σε τίποτα άλλο παρά μόνο για επίδειξη· ή όταν άτομα της μεσαίας τάξης ανέρχονται κάθε χρόνο στην ανώτερη ή όταν πλούσια άτομα με δουλειά παύουν να εργάζονται. Είναι μόνο στις καθυστερημένες χώρες του κόσμου όπου η αύξηση της παραγωγής συνεχίζει να αποτελεί σημαντικό στόχο: στις πλέον προηγμένες, αυτό που έχει νόημα από οικονομική σκοπιά είναι μια δικαιότερη κατανομή – ένα απαραίτητο μέσο για την επίτευξη της οποίας είναι ένας αυστηρότερος έλεγχος επί του πληθυσμού.

Από την άλλη μεριά, μπορούμε να φανταστούμε αυτήν τη δικαιότερη κατανομή του πλούτου να γίνεται πράξη, χάρη στη συνδυαστική επίδραση της σύνεσης και της ολιγάρκειας των ανθρώπων, όπως επίσης και ενός ρυθμιστικού πλαισίου που να ευνοεί την ισότητα των περιουσιών και ταυτόχρονα να σέβεται τη δίκαιη αξίωση του ατόμου στους καρπούς, μεγάλους ή μικρούς, της εργασίας του. Μπορούμε, για παράδειγμα, να φανταστούμε (σύμφωνα με μια πρόταση που αναπτύχθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο), έναν περιορισμό των χρημάτων που μπορεί κάποιος να αποκτήσει μέσω δωρεάς ή κληρονομιάς στο ύψος εκείνο που επαρκεί για τη διασφάλιση μιας μέτριας οικονομικής ανεξαρτησίας. Υπό την επίδραση αυτών των δύο παραγόντων, η κοινωνία θα εμφανίσει τα εξής κύρια χαρακτηριστικά: ένα καλοπληρωμένο και ευκατάστατο σώμα εργαζομένων· απουσία μεγάλων περιουσιών, εκτός όσων αποκτήθηκαν και συσσωρεύτηκαν κατά τη διάρκεια ενός και μόνο βίου· έναν πολύ μεγαλύτερο όμως αριθμό ανθρώπων από ό,τι σήμερα, οι οποίοι, έχοντας απελευθερωθεί από τις κοπιαστικότερες εργασίες και τη ρουτίνα της καθημερινότητας, θα επιδίδονται ελεύθερα στις χαρές της ζωής, λειτουργώντας επίσης ως πρότυπο για τα κοινωνικά εκείνα στρώματα που, εξαιτίας των περιστάσεων της ζωής τους, δυσκολεύονται να προκόψουν.

Αναμφίβολα, υπάρχουν περιθώρια στον πλανήτη, ακόμα και στα παλιά κράτη, για μια τεράστια αύξηση του πληθυσμού, εάν λάβουμε ως δεδομένο ότι τα μέσα συντήρησης της ζωής θα συνεχίσουν να βελτιώνονται και το κεφάλαιο να αυξάνεται. Ωστόσο, ακόμα και εάν κάτι τέτοιο δεν ενέχει κινδύνους, ομολογώ ότι δεν βρίσκω κανέναν σχεδόν λόγο για να το επιδιώξουμε. Το αναγκαίο εκείνο πληθυσμιακό μέγεθος που χρειάζεται η ανθρωπότητα για να αξιοποιήσει, στον μέγιστο βαθμό, όλα τα οφέλη από τα δίκτυα συνεργασίας και τις κοινωνικές επαφές, έχει, σε όλα τα πλέον πυκνοκατοικημένα κράτη, επιτευχθεί. Μπορούμε κάλλιστα να έχουμε έναν υπερσυνωστισμένο πληθυσμό που να είναι όμως καλοταϊσμένος και με επαρκή ένδυση. Δεν ενδείκνυται για τον άνθρωπο να συγχρωτίζεται αναγκαστικά όλη την ώρα με ομοίους του. Ένας κόσμος από τον οποίο εκλείπει η δυνατότητα της απομόνωσης δεν είναι ιδεώδης. Η μοναχικότητα, με την έννοια του να μένει κάποιος συχνά μόνος, είναι απαραίτητη για οποιουδήποτε βάθους στοχασμό ή χαρακτήρα· και το να απομονώνεται κάποιος μέσα στην ομορφιά και το μεγαλείο της φύσης γεννά σκέψεις και βλέψεις που δεν ωφελούν μόνο το άτομο, αλλά είναι και ιδιαιτέρως χρήσιμες για την κοινωνία. Δεν με ευχαριστεί η ιδέα ενός κόσμου χωρίς αγριότοπους· όπου κάθε έκταση καλλιεργήσιμης γης εκχερσώνεται· κάθε λουλουδιασμένο τοπίο ή φυσικός βοσκότοπος ανασκάπτεται, κάθε τετράποδο ή πετούμενο, που δεν έχει εξημερωθεί για χάρη του ανθρώπου, εξολοθρεύεται ως διατροφικός του αντίπαλος, κάθε σειρά θάμνων ή αχρείαστο δένδρο ξεριζώνεται, ενώ δεν απομένει καθόλου σχεδόν χώρος ώστε ένας αγριόθαμνος ή ένα αγριολούλουδο να αναπτύσσεται χωρίς να εξολοθρεύεται ως ζιζάνιο εν ονόματι της προηγμένης γεωργίας. Εάν η γη πρέπει να απολέσει εκείνο το μεγαλείο που οφείλει σε πράγματα τα οποία η απεριόριστη αύξηση πλούτου και πληθυσμού θα εξαλείψει –μόνο και μόνο για να συντηρηθεί ένας μεγαλύτερος, αν και όχι αγαθότερος ή ευτυχέστερος, πληθυσμός–, ειλικρινά εύχομαι, για χάρη της ευημερίας, οι άνθρωποι να επιλέξουν συνειδητά τη στασιμότητα πολύ πριν η αναγκαιότητα τους την επιβάλλει.

Περιττεύει να αναφέρουμε ότι μια στάσιμη κατάσταση κεφαλαίου και πληθυσμού δεν συνεπάγεται καμία στάσιμη κατάσταση της ανθρώπινης τελείωσης. Οι ίδιες δυνατότητες με τις σημερινές θα υπάρχουν για κάθε είδους πνευματική ενασχόληση, ηθική ή κοινωνική πρόοδο· η τέχνη του Ευ Ζην θα είναι εξίσου δυνατόν, αν και πολύ περισσότερο πιθανόν, να αναπτύσσεται, όταν το ανθρώπινο πνεύμα παύσει να απορροφάται από την τέχνη της βιοπάλης. Ακόμα και οι βιομηχανικές τέχνες θα μπορούσαν να καλλιεργηθούν με τον ίδιο βαθμό ενθουσιασμού και επιτυχίας, με τη διαφορά όμως ότι αντί να συμβάλλουν μονοδιάστατα στην αύξηση του πλούτου, οι βιομηχανικές πρόοδοι θα επιφέρουν το θεμιτό τους αποτέλεσμα, αυτό της μείωσης των ωρών εργασίας. Μέχρι στιγμής [1848] είναι συζητήσιμο εάν οι μηχανικές εφευρέσεις που γνωρίζουμε έχουν ελαφρύνει τον καθημερινό μόχθο οποιουδήποτε ανθρώπου. Έχουν συμβάλλει ώστε ένας αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων να εργάζεται υπό άθλιες συνθήκες, ενώ ένας αυξανόμενος αριθμός βιομηχάνων και άλλων να κάνει περιουσίες. Έχουν αυξήσει τις ανέσεις των μεσαίων τάξεων. Ωστόσο, δεν έχουν επιφέρει ακόμη τις μεγαλειώδεις εκείνες αλλαγές στον τρόπο ζωής των ανθρώπων, που είναι φυσικό και αναμενόμενο να επιτύχουν. Τα οφέλη από την τιθάσευση της φύσης θα γίνουν κοινό κτήμα όλων και θα συντελέσουν στην αναβάθμιση της ποιότητας ζωής παγκοσμίως, μόνο όταν, ξέχωρα από την ανάπτυξη θεσμών δικαιοσύνης, καταφέρει η ανθρωπότητα να ελέγξει συνειδητά τον πληθυσμό της.